स्त्री बुद्ध

मैले व्यक्ति वा वस्तु हेर्दिन , आफैंलाई हेर्छु ,

म अनन्त अनादि प्रज्ञा हूँ ,

यही मेरो वास्तविक , शाश्वत स्वरुप हो , 

यो अद्वय ज्ञानको आनन्द अपार छ ।

बुद्ध दर्शनमा स्त्री बुद्धको अवधारणा नयाँ होइन । पालि ग्रन्थहरुमै स्त्री बुद्धका कथा प्रसंगहरु यथेष्ट पाइन्छन् । बुद्ध दर्शनको पछिल्लो विकासका रुपमा आएको महायान वज्रयानमा वज्रयोगिनी , तारा लगायत स्त्री बुद्धका अगणित प्रसंगहरु उपलब्ध छन् । स्त्री पुरुषको सह साधनाबाट यथाशीघ्र मुक्ति प्राप्त गर्न सकिने विधि र पद्धतिहरु विकसित भएका छन् । 

बुद्ध जन्मेको देश नेपालमा भने स्त्रीहरुमा बुद्धत्वको प्यास विरलै देख्न पाइन्छ । स्त्रीहरु स्वभावैले भाव प्रधान हुन्छन् । उनीहरुले अक्सर रागकै तानाबाना बुनिरहेको देख्न पाइन्छ । तर त्यही रागलाई बुद्धिमत्तापूर्वक उपयोग गर्ने हो भने रागबाट सदाका लागि मुक्ति सम्भव हुन्छ । 

जसरी गोडामा बिझेको काँडालाई काँडाले नै निकाल्न सकिन्छ उसैगरी मनमा भएको राग हटाउन रागकै उपयोग गर्न सकिन्छ । वज्रयानमा यही रहस्य सुझाइएको छ , रागेणैवोद्धरेत् रागं कण्टकेनैव कण्टकम् । यो आलेखमा स्त्री बुद्धका प्रसंगहरु उल्लेख गर्दैै कसरी रागले रागलाई पन्छाउन सकिन्छ र मुक्तिको सुख प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने चर्चा गरिने छ । 

पालि ग्रन्थहरुमा पटाचारा , समावती , खेमा , प्रजापति गौतमी लगायत कैयौं स्त्रीहरुले अर्हत् पद प्राप्त गरेको उल्लेख पाइन्छ । बुद्धको सत्संगमा बस्दाबस्दै उनको चित्त शुद्ध भइसकेको थियो ,विपश्यना लागिसकेको थियो ।

एक दिन गोडा पखालेको पानी बगेर गएको देखेर पटाचारालाई अनित्य , दुःख र अनात्म बोध भयो । उनी दुःखमुक्त भइन् । उनले बुद्धका शिक्षा जनजनमा फैलाउने क्रममा दुःखिया स्त्रीहरुलाई सम्झाउँदै भनेकी थिइन् , सात समुद्रहरुमा त्यति पानी नहोला जति हामी स्त्रीहरुका आँखाबाट आँसु बगेको छ । हामीले भोगेको संसारको दुःख , पीडा , रोदन बताइसाध्य छैन । ओ स्त्रीहरु ,तिमीहरुमा अझ होस आउँदैन ? अझ पनि तिमीहरुको मनमा मुक्तिको प्यास जाग्दैन ?

खेमा अर्हत् पद प्राप्त गर्ने अर्की स्त्री थिइन् । उनी औधी सुन्दर थिइन् , शरीरको रंग नम्बरी सुन जस्तो चम्किलो थियो । उनी कोशल जनपदका राजा बिम्बिसारकी मन परेकी रानी थिइन् । जुन दिन बुद्धको शिक्षा सुन्न पाइन् त्यसै दिन उनले धर्मको पथ रोजिन् । सारा भोगविलासको व्यर्थता पत्तो पाउन उनलाई क्षणभर समय लागेन ।  उनले भनेकी थिइन् , मलाई यो रोगी , क्षणभंगुर र बास आउने शरीरको मजा लिन सरम लाग्छ । मैले तृष्णलाई जरै समेत उखेलेकी छु । बुद्धले उनलाई अर्हत् श्राविकामध्ये ज्ञानमा अग्र घोषित गर्नुभएको थियो । 

मुक्तिको आनन्द हरेक स्त्री बुद्धले फरक प्रकारले व्यक्त गरेका छन् । कतिपयका लागि पारिवारिक बन्धन र जन्जालबाट छुटकारा पाउनु नै मुक्ति थियो । भिक्षुणी सुमंगलाले भनेकी छिन् — अहो , म मुक्त नारी हूँ । मेरो मुक्ति कति उदात्त छ  !म पहिला रातोदिन ढिकीमा धान कुटिरहन्थें । आज त्यो टन्टाबाट छुटकारा पाएकी छु । घरको गरिबीका कारण म साना साना भाँडाकुँडा स्याहारेर मैली धैली भएर बसिरहेकी हुन्थें । मेरो निर्लज्ज पति मलाई उसले जीविकाको लागि बनाउने छाताहरु भन्दा पनि तुच्छ सम्झन्थ्यो । 

यसैगरी भिक्षुणी मित्राले आफ्नो पूर्वजीवनप्रति चिन्तन गर्दै भनेकी छिन् — म हरेक चतुर्दशी र पूर्णिमा अनि अष्टमीमा समेत व्रत बस्थें । किन ? किनभने म सोच्थें , मृत्युपश्चात् स्वर्गमा पुग्नेछु ,देवयोनी प्राप्त गरेर स्वर्गीय सुख प्राप्त गर्नेछु । त्यही म आज दिनमा केवल एक छाक भोजन गर्ने ,टाउको मुण्डन गरेकी र गेरुवा वस्त्र पहिरेकी छु । आज मलाई देवयोनीको कामना छैन । स्वर्गमा बास गर्ने अभिलाषा छैन । कारण , मैले मनका चिन्ताहरुलाई नै समूल नष्ट गरिसकेकी छु । अभिलाषाहरुलाई नै टाढा फ्याँकेर हलुका भई बसेकी छु । आफूभित्रको बुद्धत्व फेला पारेकी छु । 

भगवान् बुद्धको शिक्षा विस्तार गर्न थेरीहरुले ठूलो योगदान गरेका थिए । महाप्रजापति गौतमीले भनेकी थिइन्  स्मृति—प्रस्थानको गौचरनमा विचरण गर्दै आफ्नो दीप आफैं बन । ध्यानको अभ्यासका क्रममा सात बोध्यंगहरुको भावना गरेरै तिमीले दुःखको अन्त गर्न सफल हुनेछौ ।

थेरीगाथामा कसरी स्त्रीहरु भिक्षुणी बने , कसरी विपश्यना साधना गरे , कसरी अर्हत् पद प्राप्त गरे र अरुको कल्याणका समर्पित भए भन्ने कैयौं उदाहरणहरु पाइन्छन् ।

यो बुद्धकालीन समयको साधना थियो । तत्कालीन समयमा भिक्षु वा भिक्षुणी बन्नु भनेको शील पालना गर्नु ब्रह्मचर्यमा बस्नु , र ध्यानको अभ्यास गर्नु मुख्य साधना थियो । कालक्रममा साधनाको स्वरुपमा किञ्चित् परिवर्तन आइसकेको छ । यो रुपान्तरणलाई स्वाभाविक रुपमा स्वीकार गरिएको पाइन्छ । किनभने गति , नवीनता र विकास प्रकृतिको स्वभाव नै हो । एउटा नदीले पनि कालक्रममा आफ्नो बग्ने बाटो परिवर्तन गरेको हुन्छ । धर्म जीवन्त अभ्यास हो । कालक्रममा धर्मले फरक मार्ग अपनाउनु अन्यथा हुन सक्दैन । लक्ष्य एकै हो भने मार्ग भिन्न हुनुले तात्विक फरक पार्दैैैन । भारतका केही प्रान्त , नेपाल मण्डल र तिब्बतमा विकसित भएको महायान वज्रयानमा ब्रह्मचर्य गौण हुँदै गएको छ । स्त्री पुरुषबीच सह साधनाका अवधारणा विकसित भएका छन् । तर वज्रयानले बुद्धत्व प्राप्तिको लक्ष्य छोडेको छैन ।

तन्त्र ग्रन्थहरुमा आध्यात्मिक रुपले स्वतन्त्र र शक्तिशाली स्त्री बुद्धहरुको उल्लेख भएको पाइन्छ । ती स्त्री बुद्धहरुले साधकको मनमा अहोभाव पैदा गर्छन् , श्रद्धायुक्त भय जगाउँछन् , आफ्नो शरणमा आकर्षित गर्छन् र नतमस्तक बनाउँदै निरन्तर आदर सत्कारको अपेक्षा गर्छन् ।

तान्त्रिक साधनाले स्त्रीलाई बुद्धत्व प्राप्त गर्न सहज भएको संकेत गर्छ । तन्त्र भन्छ , स्त्रीहरुले आफूभित्र निहित दिव्य स्त्रित्व फेला पार्नुपर्छ । यो कुराले स्त्रीमा आत्मसम्मान जगाउनुपर्छ ,आत्मविश्वास बढाउनुपर्छ र आफू हुनुको अनुभूतिप्रति एक प्रकारको दिव्य गौरव विकसित गर्नुपर्छ । यसले स्त्रीलाई तन्त्र साधनाको पथमा अभिप्रेरित गर्छ । किनभने , तन्त्र भन्छ , हरेक स्त्री महान् तान्त्रिक देवीहरुका साक्षात् प्रतिरुप नै हुन् । यथाशीघ्र यो रहस्य आत्मसात गर्नु र आफूमा स्त्री बुद्धका रुपमा आत्मसम्मान विकसित गर्नु हरेक स्त्रीका लागि अपेक्षित छ । तिनीहरु नै तन्त्र साधनाका लागि योग्य हुन्छन् , तिनीहरु नै स्त्री बुद्ध बन्न सक्छन् ।

तन्त्र साधना स्त्री पुरुष साहचर्यमा फलित हुने हुँदा दुवैलाई एकअर्काप्रति अपार सम्मान जगाउन आवश्यक हुन्छ । खासगरी पुरुषलाई एउटी स्त्रीमा आमाको रुप देख्न सुझाइएको पाइन्छ । साधनामा हरेक स्त्रीप्रति आफ्नी आमाप्रति जस्तै आदरको अपेक्षा हुन्छ । सह साधना वासनापूर्तिको लागि होइन , मुक्तिको लागि हो । तन्त्र साधना सम्यक् दृष्टिरुपी वाणले अज्ञानको पशु बध गरेर अद्वयभावको भोज गर्नु हो । साधना र साध्यको समुचित ज्ञान नभएको अवस्थामा तन्त्र अभ्यास अनपेक्षित दिशामा जान सक्छ ।

तन्त्र जति आकर्षक छ उति नै चुनौतीपूर्ण पनि छ । कुनै समयमा होस सम्हाल्नका लागि ब्रह्मचर्यको अभ्यास आवश्यक ठानिन्थ्यो । तन्त्रले पनि होसपूर्ण रहनै सुझाउँछ तर त्यस क्षणमा जतिखेर मानिसले होस गुमाउने खतरा अत्यधिक हुन्छ । चन्दमहारोसन तन्त्रमा भनिएको छ — बुद्ध आदेश दिनुहुन्छ तिमीले एउटी चित्ताकर्षक र उल्लासमय स्त्रीलाई अँगाल्नुपर्छ । जुन साधकले यो आदेश पालना गर्दैन त्यो मूर्ख हो , उसले निर्वाण प्राप्त गर्न सक्दैन । तन्त्र साधनाको पथमा स्त्रीको साथ अत्यावश्यक हुन्छ भन्ने सुझाउँदै चन्दमहारोसन तन्त्रमा अगाडि भनिएको छ  —

यदि तिमीलाई बन्धन र मृत्यु भय छ भने पनि

त्यो भय सबै सहू

यो मार्गमा स्त्रीलाई साथ नलिई हुँदैन । 

तन्त्रले वासना , तृष्णा र इन्द्रिय अनुभूतिलाई स्वाभाविक रुपले परिशुद्ध मान्छ । वास्तवमा तन्त्र शास्त्र तीव्र संवेगी , भावुक , आवेशप्रधान र जोशिला मानिसहरुको साधना पथका रुपमा गौरवान्वित छ । तन्त्र शास्त्र खतरामुक्त भने छैन , किनकि वासना ती मानिसहरुका लागि अवरोध या अडचन बनिदिन्छ जसको मन र चित्त शुद्ध छैन । 

जहाँ स्त्री  (डाकिनी )हुन्छन् त्यहाँ 

आनन्द र चमत्कारी शक्ति हासिल हुन्छन्

तिमी त्यहीं बस्नुपर्छ , मन्त्र पाठ गर्नुपर्छ

मिष्ठान्न भोजन गर्नुपर्छ र मनोविनोद गर्नुपर्छ ।

बौद्ध दर्शनको इतिहासमा यस्तो कालखण्ड पनि आयो जुन समयमा केही स्वनामधन्य गुरु वा रिन्पोछेहरुले स्त्रीहरु बुद्ध बन्न सक्दैनन् , बुद्ध बन्नलाई अर्को जन्ममा पुरुष शरीरमा जन्मनुपर्छ भन्ने गलत सन्देश फैलाए । तन्त्र साधनाको नाममा स्त्रीहरुलाई उपभोग गर्ने , शारीरिक शोषण गर्ने इत्यादि गलत अभ्यास पनि भए । तर बुद्धद्वारा प्रदर्शित धर्मको शक्तिले ती सबै गलत अभ्यास निरस्त हुँदै गए । बुद्ध स्वयंले भन्नुभएको छ — सत्ता बुद्धा एव अर्थात् सबै प्राणीमा बुद्धत्व नैसर्गिक रुपले विद्यमान हुन्छ ।  

हिन्दू आध्यात्मिक दर्शनमा समेत स्त्रीहरुको गुणगान पाइन्छ । यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता । जहाँ जहाँ भोग छ त्यहाँ मोक्ष छैन , जहाँ मोक्ष छ त्यहाँ भोग छैन । तर जो तन्त्रका साधक हुन् तिनका लागि भोग र मोक्ष एकसाथ हासिल हुन्छन् । श्री सुन्दरीसेवनतत्पराणां भोगश्च मोक्षश्च करस्थ एव । 

माथि नै भनियो , भावनाको आधिक्य वेशी हुँदै जाँदा साधनाको स्वरुप फेरिनु स्वाभाविक नै हो । श्रावकयान अनुसार बुद्धत्वको साधना अद्यापि ब्रह्मचर्य अभ्यास , शील पालना र विपश्यना मार्फत् नै हुन्छ । तीव्र संवेग हुनेहरुले तन्त्रको पथ रोज्नु स्वाभाविक हो । तर साँचो तान्त्रिक गुरुहरुले सुझाउने आधारभूत पद्धति ज्ञात हुनु अत्यावश्यक छ । तान्त्रिक गुरुहरु भन्छन् –तन्त्र साधकले पहिला बुद्धले बताउनुभएका पालि सूत्रहरु अध्ययन , मनन गर्नुपर्छ , तदनन्तर नागार्जुन , शान्तिदेव आदि आचार्यहरु प्रणीत शास्त्रहरु अनुशीलन गर्नुपर्छ । तबमात्र तन्त्र साधनाको लागि साधकमा सैद्धान्तिक परिपक्वता आउँछ , उसको मनमा अनुकूल भावभूमि तयार हुन्छ । तन्त्र धारिलो हतियार हो , प्रयोग गर्न नजाने आफैलाई आघात गर्न सक्छ । 

पुरुष भोक्ता र स्त्री भोग्या ठानिने समाजमा तन्त्रको अभ्यास दुर्गति निम्त्याउने कारक हुन सक्छ । अतः पहिला सामाजिक र व्यक्तिगत मनोविज्ञान बदल्नु जरुरी छ । स्त्रीहरुले स्वयंलाई भोग्याको रुपमा होइन तान्त्रिक देवीहरुको प्रतिरुप देख्न थालून् , भावप्रधान स्त्रीहरुले रागका तानाबाना बुन्न छाडेर त्यागका चिन्तन गर्न थालून् , जीवन भोगका लागि होइन मुक्तिका लागि हो भन्ने यथार्थ हृदयंगम गरुन् , आफूप्रति आत्मसम्मान जगाऊन् , स्त्रीहरु बुद्ध नै हुन् , बुद्ध नै बनेर तिमिराच्छन्न संसारलाई आलोकित गर्न सक्नेछन् । भगवान् बुद्धको सन्देश यही हो तर बत्तीमुनि अँध्यारो भनेजस्तै बुद्धको जन्मभूमिमै यो आलोक मधुरो भइसकेको छ । आशा गरौं , बुद्धभूमिमा सहस्र स्त्री बुद्धहरु पैदा हुनेछन् र बुद्धत्वको आलोक जगाउनेछन् ।